( به مناسبت روز جهانی زبان مادری ) 

فارس دیلینده تورک سؤزلری و اوْنلارین گؤستریجیلری

حسن اومود اوغلو

موختلیف طایفا آدلاری ایله یئر کوره‌سینین بیر چوخ حیصّه‌سینه حؤکمرانلیق ائله‌ین تورکلر دونیانین ان قدیم میللتلریندن بیریدیر . آلتای‌لاردان باشلانمیش شومالدا بوزلو دنیزه قدر ، جنوبدا ایسه هندوستانا قدر ،‌غرب‌دن ایسه بالکانا قدر یاییلمیش تورک ائتنوْسلاری دونیا مدنیتینه ان بؤیوک تأثیر بوراخمیش . تورکلر بو گونکو ایران اؤلکه‌سینین ان قدیم ساکینلریندن دیرلر . بوتون دونیا دیللرینده اولان سؤز خزینه‌لریمیز بونا ان دوزگون اؤرنک اولا بیلر . هله مادلار ایرانا گلمه‌میش بورادا تورکلر باشقا ـ باشقا ائتنوس آدلیقلاری آلتیندا یاشاییردیلار . ایرانین قدیم و یئنی جوغرافییا سؤ‍زلوکلرینده اولان توْپوْنیملر ( جوغرافی آدلار) بونو ثبوت ائله‌ییر . ان قدیم ایران خاقانلیغی هخامنشی ، اشکانی شاهلاری آدلاریندا کی تورک آنتروْپوْنیم‌لری دانیلمازدیر . دونیا دیلچی‌لری بو مودعانی تصدیقله‌ییرلر . قدیم ایران داش یازیلی عابیده‌لرینده (میخی کتیبه‌لر ) آوئستا و حتی شاهنامه‌نین متنینده یئرلشن بیر چوخ تورک آدلاری ، سؤزلری ، تورکیزم‌لر واردیر . بو مسئله‌نی حتی بئله انصافسیز فارس لئسیکوگرافلاری اؤزلریده اعتراف ائدیرلر . قدیم فارس لغت‌ نامه‌لردن اولان فرهنگ نظام ‌دا بئله بیر قید وار : « آمیزش فارسی با ترکی در همان اوایل اسلام شده است نه در اثر سلطنت مغول ، زیرا در آثار اولیه ادبیات فارسی نیز الفاظ ترکی است حتی می توان گفت آمیزش ترکی و فارسی خیلی قبل از اسلام واقع شده ، چه ترکان قدیم همسایه ایران بودند و با آن مرابطه داشتند . ایران قدیم میان ترک ها ، ‌سامی ها ( آشوری ها ) واقع شده بود و باعث آمیزش سه زبان آریایی ، سامی و ترکی گردیده است » .( فرهنگ نظام ، جلد دوم ، مقدمه ) دونیا لوغت شوناسلاری و تدقیقاتچیلارینین چالیشمالاری نتیجه‌سینده آدینلاشدیریلیب کی فارس دیلینده ایگیرمی مینه یاخین تورک منشألی سؤزلر وار . ( باخین فرانسادا جامع التواریخ رشیدینین کاتئرمئر چاپینین مقدمه‌سینه و یا خود فرانسادا همین کیتابین بولوشه چاپینا ) ایسته‌ینلر محمد عباسی طرفیندن ایراندا ایلک دفعه چاپ اولان برهان قاطع سؤزلویونون گیریش حیصه‌سینه‌ده باخا بیلرلر . بو سؤزلردن سونرا تدقیقاتچیلاریمیز اوچون فارس سؤزلوکلرینده آنا دیلیمیزدن فارس دیلینه کئچن کلمه‌لرین علامتلرینی قئید ائدیریک . قید ائتمک لازیمدیر بیر سیرا استثنالاری نظرده آلماساق ، سونلوقلاری آشاغیدا کی کوْمپوْنئنت‌ ( اَک) ‌لرله بیتن سؤزلر تورک منشألی سؤزلردیرلر .

1 ـ  فارسجا تلفوظونده سونو « آق » ، « آغ » ، « آک » ، « اوْک » ایله بیتن . مثلاً : اتاق ، سراغ، الک ، یدک ، چابک و سایر سؤزلر بو سیراداندیر .

2 ـ فارسجا تلفوظونده سونو « مَه // مِه » ایله بیتن سؤزلر . مثلاً : دکمه // تکمه ( دوگمه // دوکمه) ،( تؤکمه // توْکمه) ، قیمه ( قیمَه // قیمِه ) ، سرمه ( سوْرمه // سوْرمِه ) ، چکمه ، دلمه، چاتمه ، قاتمه ، چنباتمه و ... بو سیراداندیر . ( عرب سؤزلری مستثنا اولاراق )

3 ـ « اوق » ، « اوْق » ، « ایق » ، « اوْک » عنصرلری ایله بیتن سؤزلر . مثلاً : قرق ، اَغروق ، ایلیق ، بولوک ، چابک // چابوک و  ...

4 ـ « چی » ، « چ‎ی » عنصرلری و یا شکیلچی‌لری‌له بیتن‌لر . مثلاً : سورچی ، قورچی ، یورتچی ، ارابه‌چی ، قهوه‌چی ، یازیچی و ... سؤزلر .

5 ـ « لیق » ، « لیق » ، « لوق » عنصرلری بیتنلر . مثلاً : بوزلوق ، قارلیق ، باشلوق ، اتالیق ، باشلیغ و ... .

6 ـ « لاق » ، « لاخ » ایله بیتن سؤزلر . مثلاً : ییلاق ، قشلاق ، باتلاق . لاخ عنصرو فارس دیلینده آرتیق شکیلچی کیمی ایشله‌نرک ، فارس سؤزلریله بیرلیکده دوزلتمه سؤزلرین عمله گتیریلمه‌سینده اشتراک ائتمیشدیر . مثلاً : سنگلاخ ، رودلاخ ، نشیب لاخ ، سولاخ ، سوراخ ، دیولاخ و ... .

7 ـ « ماق » ، « مق » ، عنصرو ایله بیتن‌لر . مثلاً : چخماق ، قیماق ، تخماق و ... .

8 ـ « آر » ، « اَر » ایله بیتن‌لر . مثلاً : قاتار ( قطار ) ، چاپار ، آچار ، چپر ، دچار و ... .

9 ـ « اِر » ، « اوْر » ایله بیتن سؤزلر . مثلاً : قاطر ، چادر ، بهادر و ... .

10 ـ « اوْل » ، « آووْل » ایله بیتن‌لر . مثلاً : قراووْل ، سیاول ، قرقاول و ... .

11 ـ « داش » ، « تاش » ایله بیتن‌لر . مثلاً : داداش ، آداش ، سرداش ، کونولتاش ، یکتاش و... .

12 ـ « غَه // غِه » ، « قَه // قِه » ، « کَه // کِه » ، « گَه // گِه » ایله بیتن سؤزلر . مثلاً : داروغه ، یرقه ( یورقَه // یورقِه ) ، اُلکه ( اوْکه ) ، الکا ( اوْلکا ) ، جلگه ( جوْلگه // جولگه ) و ... .

13 ـ « قی » ، « قو » ، « غو » ایله بیتن سؤزلر . مثلاً : قرقی ( قئرقی ) ، برقو ( بورغو ) ، یرغو ( یوْرغو ) و ... سؤزلر .

14 ـ کؤکونده یا خود قورولوشوندا « ق » و « چ » حرفی اولان آدلار ، سؤزلر، فعل لر تمامیله تورک سؤزلری‌دیر (قاچاق ، قیچی ، قاچ ، قارچ ، چاقو ) .

 15 ـ کؤکونده یا قورولوشوندا « ک » و  « چ » حرفلری ایشتراک ائدن سؤزلر ( کوچ ، کوچه ، کوچک ، چکول ، چاک ، چابک ، کچل و ... .

  16 ـ کؤکونده ، قورولوشوندا « ق » ، « د » ، «‌ ت » ایشتراک ائله‌ین سؤ‍زلر : قاتر، قاتوق ،  قره‌قات ، قوروت ، آنقوت ، قتار // قطار و ... .

17 ـ  « انگ » و « نگ » سؤزلری : فشنگ ، تفنگ ، کلنگ ، سنگر و ... .

18 ـ « ی » سسیله باشلایان سؤزلر اکثر حالدا تورک منشألی‌دیر : یام ، یامچی، یونجه ،یالغ ، یاله = ( بو سؤزه « پ » پروْتئز اولاراق « پیاله »‌شکلینی‌ده آلمیش‌دیر ) ، یال ، یله ، یون // یان آت معناسیندا نریون و مادیون // مادیان سؤزلرینده گورمک اولار .

19 ـ قورولوشوندا « ق » و « ز » اولان سؤزلر : قاز ، قوزک ، قوزه ، قزوین ، قوز ( بو سؤ‍ز گوژ فورماسیندا فارس دیلینده ایشلنمکده‌دیر ) .

20 ـ « ت » ، « پ » و یا خود « چ » ، « پ » حرفلریله قورولان سؤزلرین چوخو یئنه‌ده تورک منشألی‌دیر : چاپار ، تپش ، تپیدن ، تپه ، توپال و ... .

21 ـ « چ » و « غ »  سسلرله قورولان سؤزلر اکثر حالدا تورک منشألی‌دیر : بوغچا // بقچه ، غنچه ،‌ چاغ ، چوغول // چغلی و ... .

قید ائتمک لازیمدیر بیر سیرا تورک منشألی سؤزلرده  ترجمه یولو ایله فارس دیلینه کئچمیش‌دیر . بعضی بیتگی آدلاری ، حئیوان آدلاری بو یوللا فارس دیلینه کئچمیش‌دیر . مثال اوچون : قدیم تورک دیلینده اولان « دوه‌قوش // دوه‌قوشی » سؤزون « شترمرغ » فوْرماسیندا و یا خود « سیغیر دیلی » =  « گاو زبان »  ، « پیشیک اوْتو » = « علف گربه »  ... . فارس دیلینده رنگلرله باغلی بیر سیرا سؤزلر ( کوْروْنئمیک آدلار ) اکثر حالدا تورک دیللریندن ترجمه اولونوب ، فارس دیلینه کئچیریلمیشدیر .« سیاه‌گوش » ،  « سیه‌رود» ،         « سیه‌چشمه» ، « مسجد کبود» ، « دریای سیاه » ، «دریای سرخ» کیمی آدلار تورکجه  « قارا قولاق »  ،« قارا چای » ،  « قارا بولاق » ، « گؤی مچید » ، « قارا دنیز » ، « قیزیل دنیز » سؤزلرینین  ترجمه‌سیندن‌تؤرنمیشدیر . فارس دیلینده بیر او قدر تورک منشألی سؤزلر وار کی قلمیمیز اونو قئید ائتمکدن عاجزدیر . اوسته وئریلن اؤرنکلر دنیزدن بیر اوْووج‌دور . گئج تدقیقاتچیلاریمیز فارس « امثال و حکم » ینده گؤز دولاندیرسالار گؤرجکلر علامه دهخدانین توپلادیغی مثللرین چوخو قطعییتله دئمک اولار یاریسی تورک آتالار سؤزوندن فارس دیلینه ترجمه اولونموش سؤزلردیر .